Antieke standbeelden blijven een adembenemend mooie erfenis uit de Oudheid! Althans, in mijn ogen. De imposante stenen grootheden lijken zo levensecht, dat het gek genoeg vaak bijna voelt alsof je werkelijk iemand ontmoet!  Het is alsof een spreuk de figuren duizenden jaren geleden heeft geraakt waardoor zij voor eeuwig gevangen zijn in één verstild moment. Gelukkig heb ik ondertussen, door onderzoeksperiodes én vakanties, een aardige hoeveelheid Griekse en Romeinse standbeelden gezien over de jaren. In Griekenland en Italië, maar ook bijvoorbeeld  in Turkije  is er gelukkig nog een fors aantal standbeelden uit de Grieks-Romeinse oudheid te bewonderen. Relatief gezien natuurlijk. De meeste marmeren standbeelden zijn immers gesneuveld of hergebruikt door de eeuwen heen.

Weinigen weten echter dat veel standbeelden destijds ook van brons werden gemaakt. Sterker nog, brons was juist hét materiaal bij uitstek van de Griekse beeldenmakers uit de ‘klassieke periode’ – de vijfde en vierde eeuw vChr – zoals bijvoorbeeld de voor eeuwig beroemde Myron, Phidias, Polykleitos en Praxiteles. Brons kon goed gegoten worden en had een prachtige imposante gloed, zeker wanneer in de nabewerking ook gebruik werd gemaakt van bijvoorbeeld goud en tin. De Griekse beeldmakers uit de klassieke periode ontwierpen zulke prachtige bronzen standbeelden dat deze zowel in de Griekse tijd als de daaropvolgende Romeinse periode veelvuldig  werden nagemaakt. Natuurlijk werden er ook nieuwe vormen bedacht in de eeuwen hierna – iedere periode kenden immers nieuwe contexten, doelen en typen opdrachtgevers -, maar enkele van de ‘modellen’ die de beeldmakers uit de klassieke Griekse tijd ontwikkelden, bleven altijd in de mode. De discuswerper van Myron of de Aphrodite (Venus) van Praxiteles zijn bekende voorbeelden hiervan.  Lange tijd werd gedacht dat de Romeinen alleen maar exemplaren in marmer maakten van dit Griekse ‘canon’: de Grieken hadden de originelen in brons vervaardigd, Romeinen maakten marmeren kopieën. Velen van ons kennen bijvoorbeeld de discuswerper  – al dan niet bewust – als marmeren kopie van het verloren gegaan Grieks bronzen (!) origineel van Myron.

De discuswerper van Myron werd origineel in brons gegoten rond 460 vChr. Wij kennen hem echter veelal als marmeren kopie uit de Romeinse tijd zoals deze uit de villa van keizer Hadrianus.

Discuswerper. Dit maal een bronzen Romeinse kopie van de origineel van Myron.

Echter, recent onderzoek heeft dit idee compleet op zijn kop gezet!! Door verschillende onderzoeken, waaronder grootschalige samenwerking in de Rijnlanden en onderzoek vanuit het Louvre, is het duidelijk geworden dat de bronzen originelen absoluut niet alleen in marmer, maar ook veelvuldig in brons werden nagemaakt door de Romeinen! De Romeinen blijken fervent bronsgieters te zijn geweest en de stad Rome en andere steden huisvestten naast de prachtige, bontgekleurde marmeren beelden – binnenkort een blog hierover – ook vele bronzen standbeelden. Deze indruk bestond eigenlijk al uit de antieke literatuur – onder andere Plinius de Oudere rept over grote groepen bronzen beelden van senatoren, keizers en keizerinnen, en over 3000 (!) bronzen standbeelden die Marcus Scaurus liet plaatsen in het theater in Rome in 58 vChr -, maar door de archeologische schaarste van bronzen standbeelden ( zij waren nog waardevoller en werden dus nog veel vaker dan marmer hergebruikt) kon dit niet eerder worden bevestigd. Maar door de recente onderzoeken is er dus nieuwe kennis beschikbaar gekomen, waardoor we ons beeld moeten bijstellen. Niet langer moeten we denken aan een ‘marmeren’ beeldbevolking wanneer we door het antieke Rome hadden gelopen, maar  aan een letterlijk schitterende mix van bronzen en marmer. Nieuwe bronsvondsten in de afgelopen decennia, maar ook meer geavanceerde technieken die gebruikt worden in onderzoek zoals endoscopisch onderzoek en meer scheikundige materiaal analyses, leveren nu dus nieuwe inzichten. Ook helpt het dat er meer en meer wordt samengewerkt in onderzoek. Zo konden door de samenwerking in de Rijnlanden 5500 fragmenten opnieuw en in samenhang worden onderzocht, met als (een) resultaat de opzienbarende conclusie dat ook het Noorden van het Romeinse Rijk vol stond met prachtige bronzen standbeelden!

Dat neemt niet weg dat bronzen dus veel schaarser zijn dan marmeren beelden in onze tijd en het is dan ook erg bijzonder als wij  een bronzen beeld kunnen bewonderen. En zeker een vrijwel intact, meer dan levensgroot standbeeld, zoals er slechts enkelen zijn overgebleven. Het bronzen Agrippina de Jongere  standbeeld – echtgenote van keizer Claudius en moeder van de beruchte keizer Nero –  uit het theater van Herculaneum, is er daar één van.

De bronzen Agrippina de Jongere en ik in het Valkhof.

Zij is tot en met 21 juni in Nederland te bewonderen bij de tentoonstelling “Van hun voetstuk – Romeinse beelden opnieuw ontdekt” in het Valkhof te Nijmegen! Het is echt een unieke tentoonstelling, omdat het geheel gewijd is aan bronzen beelden en fragmenten. Het levensgrote beeld van Agrippina is logischerwijs het kopstuk van de tentoonstelling. Daarnaast heeft de tentoonstelling onder andere enkele prachtige kleinere bronzen standbeeldjes van het Julisch- Claudisch huis – de familie van keizer Augustus-  waar nog de bewerking op de lippen en wenkbrauwen met, ik meen, koper of goudblad, op te zien is. Want evenals marmer, werden ook bronzen beelden ‘gekleurd’ en verder ‘aangekleed’. Ogen werden vervaardigd van bot, glas of (gem)steen, de wimpers van koper, en  vingernagels, oorbellen, haarbanden of randen van de mantels werden vaak gemaakt van tin of zilver. Tenslotte konden beelden die niet in de publieke ruimten maar thuis werden opgesteld nog met gouden en zilveren sierraden verder worden gedecoreerd. Je begrijpt al, het vervaardigen van bronzen beelden was een bijzonder geschoold vakmanschap. En ook hier besteedt de tentoonstelling zeker aandacht aan. Er wordt uitgebreid ingegaan op hoe het gieten van brons,  met de zogeheten “verloren-wax methode”, in zijn werk ging en schaalmodellen van antieke werkplaatsen en modellen van gips en waxmallen tonen op heldere wijze hoe de Romeinen hun bronzen beelden goten.  Ga naar de website van het Valkhof om verder te lezen wat er op deze overzichtelijke, maar indrukwekkende tentoonstelling te zien is! Het Valkhof museum is altijd een aanrader voor wie van kunst en archeologie houdt,  maar deze tentoonstelling is werkelijk uniek!

http://www.museumhetvalkhof.nl/

Een voorbeeld van decoratie: bronzen ruiterstandbeeld van keizer Hadrianus. Dit beeld was  in de oudheid door de makers verguld om te waarde en grandeur nog meer te vergroten. De overige details zijn helaas vergaan.